Dân tộc là gì? Làm thế nào để hiểu dân tộc? Các đặc điểm của dân tộc là gì? Biểu hiện của tính dân tộc trong văn học? Vài nét về tính dân tộc trong văn học Việt Nam?
1. Dân tộc là gì?
Dân tộc là một cộng đồng người ổn định được hình thành trong lịch sử, tạo nên một quốc gia dựa trên cộng đồng bền vững về: lãnh thổ quốc gia, kinh tế, ngôn ngữ, truyền thống, văn hóa và những nét đặc sắc. điểm tâm lý, quốc tịch và tên của quốc gia.
Các thành viên cộng đồng của một nhóm dân tộc sử dụng một ngôn ngữ chung (tiếng mẹ đẻ) để giao tiếp với nhau. Các thành viên có chung đặc điểm văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần, tạo nên bản sắc văn hóa dân tộc.
Dân tộc được hiểu theo nghĩa cộng đồng dân tộc quốc gia là một cộng đồng chính trị – xã hội do nhà nước lãnh đạo được tạo ra trên một lãnh thổ chung, ví dụ: người Việt, người Hoa.
2. Cách hiểu dân tộc:
Tính dân tộc là một đặc điểm quan trọng trong xã hội văn học. Mỗi quốc gia có lối sống, thế giới quan và hệ thống giá trị riêng, được định hình bởi truyền thống văn hóa, phong tục, tâm lý và ngôn ngữ. Dân tộc có thể được hiểu là những đặc điểm nổi bật của một cộng đồng người có chung lãnh thổ, ngôn ngữ, cách làm việc và các quy tắc chính trị trong một lịch sử lâu dài. Tính cách dân tộc là “những đặc điểm được lặp đi lặp lại tạo nên hình ảnh tinh thần của một dân tộc”.
Tính dân tộc thể hiện ở tất cả các yếu tố, từ nội dung đến hình thức sáng tạo văn học. Về nội dung, dễ nhận thấy tính dân tộc biểu hiện chủ yếu là sự phản ánh “màu sắc” dân tộc về thiên nhiên, cảnh vật, đời sống vật chất và tinh thần xã hội. Khi đọc tác phẩm của một dân tộc, ta như được sống cuộc sống của dân tộc đó với những nét đặc trưng của một thế giới riêng biệt.
Tuy nhiên, tính dân tộc của văn học không thể hiện ở đối tượng, đường nét, màu sắc. Nội dung chủ yếu của chủ nghĩa dân tộc là ở tinh thần dân tộc thể hiện ở bản lĩnh và thái độ của dân tộc. Những nhân tố đó là những nhân tố tương đối bền vững được hình thành và phát triển trong hoàn cảnh địa lý và chặng đường phát triển lịch sử của dân tộc.
Không chỉ vậy, tính dân tộc còn được thể hiện trong hình thức văn học. Mỗi nền văn học của mỗi nước, mỗi dân tộc đều có những thể loại, phương tiện miêu tả và biểu đạt truyền thống riêng, cá biệt có những dân tộc thể hiện bản sắc riêng trong tư tưởng và tâm hồn.
Tính dân tộc còn thể hiện ở sự phát triển lịch sử độc đáo của văn học và những đặc điểm văn học do quá trình lịch sử đó mang lại của mỗi quốc gia, mỗi vùng. Chẳng hạn, giữa văn học hiện thực dân tộc Nga và văn học hiện thực Pháp thế kỷ XIX, có thể phân biệt.
Tính dân tộc trong văn học có nội dung lịch sử và phải được nghiên cứu dưới góc độ lịch sử. Nó ra đời trong một quá trình lâu dài, những dấu mốc quan trọng là sự hình thành dân tộc và sử dụng chữ quốc ngữ làm ngôn ngữ viết. Trong quá trình đó, nó không ngừng được bồi đắp, làm phong phú nhờ tiếp thu những tinh hoa của văn hóa nước ngoài. Vì vậy, một tác phẩm văn học mang tính dân tộc cao phải kế thừa truyền thống văn học của dân tộc mình, đồng thời đổi mới và góp phần phát triển truyền thống đó.
3. Tính dân tộc được thể hiện qua những đặc điểm nào?
3.1. Tính dân tộc là một phạm trù thẩm mỹ:
Phạm trù này tổng hợp và thấm nhuần mọi yếu tố của văn học từ nguồn gốc, đối tượng, chức năng đến nội dung của văn học (bao gồm ngôn ngữ, thể loại, kỹ thuật, nghệ thuật,…). Tác phẩm dân tộc là sự tổng hòa của các đặc điểm, nội dung và hình thức, không phải của bất kỳ yếu tố đơn lẻ nào.
(Câu văn khó hiểu cần chỉnh lại) Lâu nay, người ta chưa có cách hiểu cụ thể, toàn diện về cụm từ “dân tộc”. Sự mơ hồ này bắt nguồn từ việc tính dân tộc không được coi là một phạm trù thẩm mỹ. Đây không chỉ là đặc điểm cần có của văn học, mà còn là tiêu chí quan trọng để đánh giá tư tưởng, nghệ thuật trong nội dung và hình thức của tác phẩm văn học. Vì vậy, dân tộc được coi là một phạm trù giá trị. Nói cách khác, nói đến tinh thần dân tộc là nói đến phẩm chất, là sự kết tinh bản sắc độc đáo của dân tộc.
3.2. Dân tộc là một phạm trù lịch sử:
Tính dân tộc trong văn học là một phạm trù lịch sử. Nó đề cập đến các sự kiện lịch sử xã hội nhất định. Đó là lý do tại sao nó liên tục thay đổi. Một quốc gia không phải là một hệ thống khép kín của các yếu tố nhất định. Ngược lại, nó liên quan đến những hoàn cảnh lịch sử nhất định và không ngừng thay đổi và phát triển. Do điều kiện lịch sử – xã hội, tính chất lịch sử của mỗi giai đoạn lịch sử có một nội dung khác nhau. Stalin – nhà cách mạng, nhà chính trị Liên Xô đã nói như sau: “Vạn vật thay đổi… Đời sống thay đổi, vấn đề quốc gia cũng thay đổi. Thời đại nào cũng có giai cấp của nó. Trên vũ đài đấu tranh xuất hiện các giai cấp khác nhau, mỗi giai cấp hiểu “vấn đề dân tộc” theo quan điểm riêng của mình. Như vậy, ở những thời điểm khác nhau, “vấn đề dân tộc” phục vụ những lợi ích khác nhau, mang những sắc thái khác nhau tùy theo thời đại và giai cấp đề ra nó”. Tuy nhiên, lòng trung đó đã được hiểu khác nhau trong các thời đại lịch sử khác nhau, giai cấp phong kiến thống trị hiểu “trung” là “tầng lớp trung lưu yêu nước”, nhưng “trung” lại được hiểu một cách mù quáng theo nội dung chung chung: “Quân tử hành tử thần, bất tử là trung thần”, ở thời đại chúng ta, “trung” là “trung với nước, hiếu với dân”.
4. Thể hiện tính dân tộc trong văn học:
Văn học thể hiện đời sống tinh thần của dân tộc nên tính dân tộc muôn đời là đặc trưng của văn học. Văn học nước này không thể giống văn học nước khác. Lịch sử văn học Việt Nam và thế giới cho thấy rõ điều này. Có những dân tộc chỉ vài chục nghìn người cũng có nền văn học của mình, trong đó có những tác giả, tác phẩm nổi tiếng thế giới. Chỉ khi nào một dân tộc bị đồng hóa hoàn toàn thì nền văn học của dân tộc đó mới mai một dần.
Đời sống trí tuệ của một dân tộc, trong đó có văn học, là một sức sống vô cùng bền bỉ. Có những dân tộc bị mất nước, bị ngoại bang đô hộ hàng trăm, hàng nghìn năm nhưng không bị đồng hóa, nền văn hóa của họ vẫn tồn tại và phát triển. Mỗi tác phẩm văn học có giá trị trở thành một tín hiệu thông báo với thế giới về dân tộc, từ đó thúc đẩy thế giới nhận thức về dân tộc mình. Không thể có một nền văn học nào có giá trị mà không mang đậm tính dân tộc.
Tính dân tộc trong văn học và mỗi tác phẩm văn học thể hiện ở nhiều phương diện, nhưng rõ nét nhất tập trung ở ba phương diện: tư tưởng, tâm hồn và đời sống thường nhật của dân tộc. Mỗi tác phẩm văn học dù là thơ hai câu hay tiểu thuyết nhiều đoạn đều chứa đựng tư tưởng của nhà văn, tư tưởng của nhà văn mang tư tưởng của một dân tộc nhất định. Nếu có một nhà văn nào ở một nước nào đó mà một lúc nào đó có suy nghĩ trái ngược với hệ tư tưởng của dân tộc mình thì sẽ bị đào thải luôn. Các nhà văn tiên tiến của mọi thời đại đại diện cho nhân dân của họ về mặt tư tưởng.
Tính dân tộc thể hiện qua tính cách, tâm hồn, trí tuệ, tình cảm, suy nghĩ và còn thể hiện qua ngoại hình, trang phục, hành động, động tác, cử chỉ, v.v.
Nói về tính dân tộc trong văn học nghệ thuật, nhà bác học Nga A.Tônxtôi từng nhận xét rằng: “Nghệ thuật dân tộc là nghệ thuật mang hương vị của đất nước, trong tiếng mẹ đẻ mỗi từ dường như đều có một ý nghĩa nghệ thuật gấp đôi…” .Quan điểm đó rất đúng, bởi tác phẩm văn học, tác phẩm nghệ thuật là sản phẩm riêng của người nghệ sĩ, nhưng đằng sau mỗi người nghệ sĩ luôn có bóng dáng của dân tộc, điều đó luôn thấm nhuần trong từng câu, từng chữ và cảm của nhà văn, nhà thơ.Và cũng chính những hoạt động dân tộc đã tạo cho nền văn học của dân tộc này một bản sắc riêng còn được lưu giữ và bảo tồn cho đến ngày nay.
5. Vài nét về tính dân tộc trong văn học Việt Nam:
Dân tộc có thể hiểu là những nét riêng biệt, nổi bật của một cộng đồng người có chung một lãnh thổ, ngôn ngữ, cách làm việc và các quy tắc chính trị trong suốt một lịch sử lâu dài. Tính dân tộc không hiện ra rõ ràng, cụ thể mà thấm đượm trong tình cảm, cách nhìn và cách thể hiện của tác phẩm. Tác giả không cần phải mô tả thiên nhiên hay gọi tên các quốc gia và làng mạc gắn liền với những người này, tác phẩm mang tính dân tộc. Đọc Truyện Kiều của Nguyễn Du, ta thấy nhiều chỗ, nhiều nhân vật, thậm chí cả cốt truyện đều có nguồn gốc từ Trung Quốc nhưng người đọc vẫn cảm nhận được hồn dân tộc thấm đẫm trong các trang Kiều.
Rõ ràng một tác phẩm có tính dân tộc phải thể hiện “tính cách dân tộc và thái độ sống của dân tộc. Tính dân tộc là những đặc điểm được lặp đi lặp lại của một dân tộc hình thành nên hình ảnh tinh thần của một dân tộc. Chẳng hạn, người phụ nữ Việt Nam từ ngàn xưa luôn là nhẫn nhịn, vị tha, giàu tình nghĩa, thuỷ chung… Tính cách này đã được hình thành từ xa xưa, được lưu giữ qua các truyền thuyết và được lưu truyền trong nhiều câu ca dao, truyện kể khác.
Trong văn học trung đại, chúng ta gặp nhân vật này qua hình tượng Kiều, một người con gái vô cùng xinh đẹp và tài sắc vẹn toàn. Dù sống trong cảnh “yên bề gia thất” nhưng khi gia đình lâm nguy, Kiều sẵn sàng hi sinh mối tình đầu đẹp đẽ Kim Trọng và bán mình cứu cha. Mười lăm năm lưu lạc với bao đau thương tủi nhục không làm phai nhạt nét đáng quý của nàng, ngược lại, hoàn cảnh bất hạnh càng làm cho vẻ đẹp của nàng thêm rõ nét.
Tính cách ấy của người phụ nữ Việt Nam còn được thể hiện rõ nét nhất trong thời đại văn học hiện đại trong tiểu thuyết Hòn Đất của Anh Đức viết về Sự, một người phụ nữ “chỉ sướng bằng sướng của mình”. của những người mẹ, người cha, người anh, người chị và khi có con là cho đi tất cả những gì mình có” hay hình ảnh những cô gái thanh niên xung phong đã nguyện hy sinh tuổi thanh xuân của mình cho Tổ quốc, cho nhân dân.
Tính dân tộc còn thể hiện ở cách nhìn của dân tộc đối với thế giới xung quanh, thể hiện một cách hoàn hảo nhất những tư tưởng, thời thế và quan hệ con người của các nhà văn, nhà thơ nước nhà. Đọc thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm hay Nguyễn Khuyến ta cảm nhận được tâm hồn dân tộc thể hiện qua những trăn trở, suy tư và đơn giản là những rung động của tâm hồn thi nhân trước cảnh sắc đất nước.
